Aile Sosyolojisinden 5 Gerçek

Aile sosyolojisi konusundan size bildiklerinizi unutturacak 5 gerçek!

Giriş: Aileye Dair Ezberlerimiz

Hayatımızın tam merkezinde duran, bizi biz yapan en temel kurumlardan biridir aile. İçine doğar, onunla şekillenir, sevinçlerimizi ve hüzünlerimizi ilk onunla paylaşırız. Bu yüzden aileyi genellikle doğanın bir kanunu gibi, evrensel, sabit ve değişmez bir yapı olarak düşünmeye meylederiz. Varlığı o kadar doğaldır ki, üzerine pek kafa yormayız; o, hep vardır ve hep aynı şekilde var olacaktır.

Ancak sosyoloji, aile portremize yakından bakmamızı sağlayan bir büyüteç gibidir; sadece güzel anıları değil, aynı zamanda çerçevenin kenarlarındaki çatlakları, zamanın soldurduğu renkleri ve resmin arkasındaki gizli mekanizmaları da gösterir. Bu mercekle baktığımızda, bu tanıdık ve güvenli limanın aslında ne kadar dinamik, değişken ve tarihsel koşullarla şekillenmiş bir yapı olduğunu görürüz. Peki, “aile” dediğimiz yapı her zaman bugünkü gibi miydi ve bugünkü haliyle bile sandığımız kadar basit mi? İşte sosyolojinin bu soruya verdiği, ezber bozan 5 yanıt.

1. Efsane: Sanayileşme “Geleneksel Geniş Aileyi” Yıktı ve “Çekirdek Aileyi” Yarattı

Toplumda yaygın olan en popüler kanılardan biri, sanayileşmenin tarım toplumunun kalabalık, çok kuşaklı “geniş ailelerini” dağıttığı ve yerine günümüzün anne-baba ve çocuklardan oluşan “çekirdek ailesini” getirdiği yönündedir. Bu görüş, sosyolojide özellikle Talcott Parsons gibi işlevselci kuramcılar tarafından uzun süre savunulmuştur. Parsons’a göre, sanayi toplumunun gerektirdiği coğrafi ve toplumsal hareketliliğe en iyi uyum sağlayan aile tipi, akrabalık bağlarından büyük ölçüde “soyutlanmış” çekirdek ailedir.

Ancak tarihsel araştırmalar bu tezin pek de doğru olmadığını gösteriyor. Tarihçi Lawrence Stone’un Batı Avrupa’daki aile yapısı üzerine yaptığı çalışmalar, sanayileşmeden yüzyıllar önce bile ailelerin zaten bugünkü çekirdek aile yapısına oldukça yakın olduğunu ortaya koymuştur. Yani, sanayileşme zaten var olan bir yapıyı yaratmamış veya temelden değiştirmemiştir. Asıl büyük dönüşüm, ailenin yapısında (genişten çekirdeğe geçiş) değil, aile içi duygusal atmosferde yaşanmıştır. Stone’un “sevgi ve muhabbete dayalı bireycilik” olarak adlandırdığı bu değişimle birlikte, aile üyeleri arasındaki duygusal bağlar ve mahremiyet ön plana çıkmıştır. Bu durum şaşırtıcıdır, çünkü ailenin modernleşme hikayesinin sadece ekonomik yapılarla değil, aynı zamanda aile içi duygusal dünyanın dönüşümüyle yazıldığını gösteren ilk ipucudur.

2. Gerçek: Aşk İçin Evlilik Oldukça Yeni Bir İcat

Günümüzde bir evliliğin temelinde romantik aşkın olması gerektiği fikri neredeyse evrensel bir doğru olarak kabul edilir. Ancak sosyolojik ve tarihsel kanıtlar, bunun oldukça modern bir “icat” olduğunu gösteriyor. Antony Giddens ve Lawrence Stone gibi düşünürlerin analizlerine göre, geleneksel toplumda aile öncelikle ekonomik bir birimdi.

Evlilik, duygusal bir birliktelikten çok, mülkiyetin bir sonraki kuşağa aktarılması, aileler arasında siyasi veya ekonomik ittifaklar kurulması gibi amaçlara hizmet eden bir “sözleşme” niteliğindeydi. Friedrich Engels’in de belirttiği gibi, özellikle yönetici sınıflarda evlilikler kişilerin kendi tercihinden ziyade, ailenin çıkarlarını gözeten “büyüklerin düzene koyduğu bir uzlaşma işi” idi. Fransız tarihçi Georges Duby’nin deyişiyle:

Orta Çağlar’da evlilik “hoppalık, tutku ya da fantezi”yi içermiyordu.

Romantik aşkın evliliğin ön koşulu haline gelmesi, bireyciliğin ve duygusal tatmin arayışının yükseldiği modern döneme özgü bir gelişmedir. Bu gerçek, günümüzün “aşk evliliği” idealinin ne kadar yeni ve tarihsel olarak istisnai olduğunu gözler önüne serer. Aşkın evliliğin merkezine yerleşmesi, ailenin ekonomik bir birim olma işlevini gölgede bıraksa da, feminist sosyologların bize hatırlatacağı gibi, bu ekonomik gerçeklikler aslında hiçbir zaman ortadan kalkmadı.

3. Bakış Açısı: Aile Sadece Sıcak Bir Yuva Değil, Aynı Zamanda Bir Güç Arenasıdır

Aileye dair en yaygın imgelerden biri, onun sevgi, dayanışma ve karşılıksız destek sunan sıcak bir yuva olduğudur. Bu idealize edilmiş tablo doğru yönler içerse de, resmin tamamını yansıtmaz. Çatışma kuramı ve feminist yaklaşımlar, ailenin daha karmaşık ve bazen de karanlık yüzüne ışık tutar.

Çatışma kuramına göre aile, sadece bir uyum mekanı değil, aynı zamanda üyeleri arasında güç, kaynak ve otorite için mücadelenin yaşandığı doğal bir alandır. Jetse Sprey gibi sosyologlar, çatışmanın aile için patolojik bir durum olmadığını, aksine insan etkileşiminin normal bir sonucu olduğunu savunur. Bu yaklaşıma göre amaç çatışmayı yok etmek değil, onu başarılı bir şekilde yönetmektir. Feminist sosyoloji ise bu analizi daha da ileri götürerek, aileyi ataerkil (erkek egemen sistem) yapının yeniden üretildiği bir kurum olarak görür. Bu yaklaşıma göre kadın, özellikle karşılığı ödenmeyen ev içi emek (temizlik, yemek, çocuk bakımı vb.) yoluyla sömürülür ve ikincil konuma itilir. Friedrich Engels, bu durumu tarihteki ilk sınıf çatışması olarak tanımlayarak çarpıcı bir yorum yapar:

Tarihte kendini gösteren ilk sınıf çatışması, erkekle kadın arasındaki uzlaşmaz karşıtlığın, karı-koca evliliği içindeki gelişmesiyle ve ilk sınıf baskısı da dişi cinsin erkek cins tarafından baskı altına alınmasıyla eştir.

Bu bakış açısı, aileyi sadece sevgi dolu bir kurum olarak görmenin ötesine geçerek, aile içi şiddet, ekonomik eşitsizlikler ve rollerin adaletsiz dağılımı gibi “sorunları” anlamak için kritik bir çerçeve sunar. Aile, bir sevgi mekanı olabildiği kadar, bir güç arenasıdır da.

4. Paradoks: Modern Aşk, Evliliği Hem Yüceltiyor Hem de Kırılganlaştırıyor

Modern evlilik, temelini “aşk” ve “duygusal tatmin” beklentisi üzerine kurar. Sembolik Etkileşimci yaklaşıma göre, evliliğe yüklediğimiz anlamlar kökten değişmiştir. Artık evlilik, ekonomik bir ortaklıktan ziyade, derin bir duygusal bağın, ruh eşini bulmanın ve kişisel mutluluğun sembolü haline gelmiştir. Ancak bu yüce beklenti, kendi içinde büyük bir paradoks barındırır.

Eşler birbirlerinden bu kadar yoğun bir duygusal doyum beklediğinde, en ufak bir hayal kırıklığı bile ilişkiyi temelden sarsabilir. Zygmunt Bauman’ın “akışkan aşk” (liquid love) kavramı, tam da bu durumu anlatır: Modern ilişkiler, kalıcı bağlardan çok, anlık tatminlere dayalı, daha geçici ve kırılgan hale gelmiştir. Ulrich Beck ve Elisabeth Beck-Gernsheim ise bu durumu “aşkın normal kaosu” olarak tanımlar. Bireyselleşmiş modern hayatta insanlar sevgi, kariyer, kişisel gelişim ve aile arasında sürekli bir çıkar çatışması yaşar ve bu durum ilişkileri sürekli bir gerilim altında bırakır.

Kısacası, modern evliliği ayakta tutması beklenen en kutsal değer olan aşk, aynı zamanda bu kadar yüksek beklentilerle yüklendiği için onu en kolay yıkan faktör haline gelmiştir. Aşkın bu ikili rolü, Batı’daki ‘soyutlanmış’ aile modelinin neden bu kadar kırılgan olduğunu gösterirken, Türkiye gibi duygusal ve ekonomik bağların iç içe geçtiği toplumlarda ailenin neden farklı bir yol izlediğini anlamak için de bir anahtar sunar.

5. Türkiye’ye Özgü Durum: Bizdeki Çekirdek Aile Pek de “Çekirdek” Değil

Batı sosyolojisinde sıklıkla karşımıza çıkan ve Parsons tarafından tanımlanan “soyutlanmış” çekirdek aile modeli, Türkiye’deki aile yapısını tam olarak açıklamaya yetmez. Türkiye’deki aile, yapısal olarak çekirdekleşme eğiliminde olsa da işlevsel olarak Batılı modelden ayrışan zengin bir çeşitlilik gösterir.

Sosyolog Beylü Dikeçligil, bu özgün durumu açıklamak için “çekirdek aileler konfederasyonu” kavramını geliştirmiştir. Bu kavrama göre, ayrı hanelerde yaşayan çekirdek aileler, aralarında hiyerarşik bir otorite olmasa da akrabalık ve hemşerilik bağlarıyla birbirlerine sıkıca bağlı kalır ve aralarında sürekli bir ekonomik destek ve hizmet alışverişi sürdürürler.

“…bir çekirdek ailenin akraba, hısım veya hemşeri çekirdek aileler ile yakın etkileşimlerini vurgular. … aralarında akrabalık ilişkileri bulunan çekirdek aileler dizisidir.”

Ancak Türkiye’deki aile mozaiği bu konfederasyon modelinden de zengindir. Sosyolojik çalışmalar, farklı yaşam koşullarına uyum sağlayan başka aile tiplerini de ortaya koymuştur:

• Destekli çekirdek aile: Özellikle kentleşme sürecinde, istihdam ve barınma gibi zorluklar karşısında genç çiftlerin ebeveynlerinin doğrudan desteğiyle (maddi yardım, aynı apartmanda yaşama vb.) ayakta durduğu modeldir. Bu, konfederasyondaki karşılıklı ağdan daha dikey bir destek ilişkisidir.
• Geçici aile: Çekirdek ailenin, büyükanne-büyükbaba veya bekar kalmış kardeşler gibi diğer akrabaları da aynı çatı altında barındırdığı, geleneksel geniş aile ile modern çekirdek aile arasında bir melez formdur.
• Gecekondu ailesi: Kırdan kente göçün bir ürünü olan bu aile tipi, “bir ucu köyde, öbür ucu kentte” olarak tanımlanır. Kırsal dayanışma ağlarını ve geleneksel değerlerini kent yaşamının gerekleriyle birleştirmeye çalışan, kendine özgü bir geçiş formudur.

Bu çeşitlilik, Türkiye’de ailenin yapısal olarak çekirdek olsa bile, işlevsel ve duygusal olarak geniş aile bağlarını koruyan, Batı’daki “yalıtılmış” modelden kökten farklılaşan dinamik ve melez bir yapı olduğunu göstermektedir.

Sonuç: Değişmeyen Tek Şey Değişimin Kendisi

Bu beş sosyolojik gerçek, bize tek bir ana fikri hatırlatıyor: Aile, sandığımız gibi doğa tarafından verilmiş, zamanın dışında, sabit bir kurum değildir. Aksine, içinde bulunduğu toplumun tarihsel, ekonomik ve kültürel koşullarına göre sürekli form değiştiren, yaşayan ve dinamik bir yapıdır. Aşkın anlamı, evliliğin amacı, ebeveynlik rolleri ve akrabalık bağlarının gücü, her dönemde yeniden tanımlanır.

Bu gerçekler ışığında, kendi ailemize ve aile anlayışımıza dair kabullerimizi yeniden gözden geçirmek, onu daha derinlemesine anlamanın ilk adımı olabilir. Tüm bu dalgalanmalar arasında geleceğin ailesi nereye demir atacak? Belki de asıl soru, 50 yıl sonra “aile” kelimesinin kendisinin, bugünkü anlamından ne kadar uzaklaşmış olacağıdır. Bu sorunun cevabını, yine tarihin ve toplumun kendisi verecek.

Zaman zaman dijital pazarlama, felsefe ve iş dünyası gibi konularda bir dijital pazarlama uzmanı olarak vereceğim bilgileri takip edebilirsiniz. mehmetortac.com adresini ve Twitter hesabımı takip etmeyi unutmayın!